प्लास्टिक सर्वत्र आहे. हा लेख वाचण्यासाठी तुम्ही वापरत असलेल्या पाण्याच्या बाटलीपासून ते फोनपर्यंत, ते सर्व काही प्रकारच्या प्लास्टिकपासून बनलेले आहेत. पण ते नक्की काय आहेत?
प्लॅस्टिक हे सेंद्रिय पॉलिमर, बहुतेक पेट्रोकेमिकल्सपासून बनविलेले मानवनिर्मित पदार्थ आहेत. ते सहसा विविध आकार आणि आकारांमध्ये तयार केले जातात आणि विविध अनुप्रयोगांसाठी वापरले जातात. ते हलके, टिकाऊ आणि गंज आणि उच्च तापमानास प्रतिरोधक असतात.
प्लॅस्टिकबद्दल जाणून घेण्यासाठी सर्व काही पाहू या.
या पोस्टमध्ये आम्ही कव्हर करू:
प्लास्टिक: आधुनिक जीवनाचे बिल्डिंग ब्लॉक्स
प्लॅस्टिक हे पॉलिमरपासून बनविलेले पदार्थ आहेत, जे रेणूंच्या लांब साखळ्या आहेत. हे पॉलिमर मोनोमर्स नावाच्या लहान भागांपासून तयार केले जातात, जे सामान्यत: कोळसा किंवा नैसर्गिक वायूपासून पुरवले जातात. प्लास्टिक बनवण्याच्या प्रक्रियेमध्ये या मोनोमर्सना एकत्र मिसळणे आणि त्यांना घन पदार्थात रूपांतरित करण्यासाठी दोन वेगवेगळ्या टप्प्यांतून जाणे समाविष्ट आहे. ही प्रक्रिया तुलनेने सोपी आहे आणि विविध प्रकारे केली जाऊ शकते, याचा अर्थ असा की तेथे अनेक प्रकारचे प्लास्टिक आहेत.
प्लास्टिकचे गुणधर्म
प्लास्टिकच्या मुख्य गुणधर्मांपैकी एक म्हणजे त्यांची कोणत्याही आकारात मोल्ड करण्याची क्षमता. प्लॅस्टिक हे विजेलाही अत्यंत प्रतिरोधक असतात आणि अनेकदा वीज वाहून नेणाऱ्या विद्युत तारांचे संरक्षण करण्यासाठी वापरले जातात. प्लॅस्टिक किंचित चिकट असते, याचा अर्थ ते वेगवेगळे घटक एकत्र मिसळण्यासाठी वापरले जाऊ शकतात. प्लॅस्टिक देखील पाण्याला अत्यंत प्रतिरोधक आहे, ज्यामुळे ते स्टोरेज कंटेनरमध्ये वापरण्यासाठी आदर्श बनते. शेवटी, प्लॅस्टिक हलके असतात, याचा अर्थ ते वाहतूक आणि साठवणे सोपे असते.
प्लास्टिकचा पर्यावरणीय प्रभाव
प्लास्टिकचा पर्यावरणावर मोठा परिणाम होतो. प्लास्टिक हे जैवविघटनशील नसतात, याचा अर्थ कालांतराने ते नैसर्गिकरित्या तुटत नाहीत. याचा अर्थ प्लास्टिक शेकडो किंवा हजारो वर्षे पर्यावरणात राहू शकते. प्लॅस्टिक वन्यजीवांसाठी देखील हानिकारक ठरू शकते, कारण प्राणी अन्नासाठी प्लास्टिकचे तुकडे चुकवू शकतात. शिवाय, प्लास्टिक जाळल्यावर पर्यावरणात हानिकारक रसायने सोडू शकतात.
"प्लास्टिक" शब्दाची आकर्षक व्युत्पत्ती
विज्ञान आणि उत्पादनामध्ये, "प्लास्टिक" या शब्दाची अधिक तांत्रिक व्याख्या आहे. हे अशा सामग्रीचा संदर्भ देते ज्याला एक्सट्रूजन किंवा कॉम्प्रेशन सारख्या तंत्रांचा वापर करून आकार दिला जाऊ शकतो किंवा मोल्ड करता येतो. सेल्युलोज सारख्या नैसर्गिक पदार्थांसह प्लास्टिक विविध प्रकारच्या सामग्रीपासून बनविले जाऊ शकते कृत्रिम पॉलिथिलीन सारखे साहित्य.
उत्पादनात "प्लास्टिक" चा वापर
पॅकेजिंग मटेरियलपासून ऑटोमोटिव्ह पार्ट्सपर्यंत प्लास्टिकचा वापर उत्पादनाच्या विस्तृत श्रेणीमध्ये केला जातो. प्लास्टिकचा सर्वात सामान्य वापर म्हणजे बाटल्या आणि कंटेनरचे उत्पादन. प्लॅस्टिकचा वापर बांधकाम उद्योगातही केला जातो, कारण ते हलके, टिकाऊ आणि गंजण्यास प्रतिरोधक असतात.
प्लॅस्टिकचे वर्गीकरण त्यांच्या भौतिक आणि रासायनिक गुणधर्मांवर, तसेच त्यांची रचना आणि प्रक्रिया यांच्या आधारे केले जाऊ शकते. प्लास्टिकचे काही सामान्य वर्गीकरण येथे आहेतः
- कमोडिटी प्लॅस्टिक: हे सर्वात जास्त वापरले जाणारे प्लॅस्टिक आहेत आणि ते विविध प्रकारच्या ऍप्लिकेशन्समध्ये वापरले जातात. ते सामान्यत: साध्या पॉलिमर रचनांनी बनलेले असतात आणि उच्च व्हॉल्यूममध्ये तयार केले जातात.
- अभियांत्रिकी प्लास्टिक: हे प्लास्टिक अधिक विशिष्ट अनुप्रयोगांमध्ये वापरले जाते आणि सामान्यत: अधिक जटिल पॉलिमर संरचनांनी बनलेले असते. त्यांच्याकडे कमोडिटी प्लास्टिकपेक्षा जास्त थर्मल आणि रासायनिक प्रतिकार आहे.
- स्पेशॅलिटी प्लॅस्टिक: हे प्लॅस्टिक अत्यंत विशिष्ट अनुप्रयोगांमध्ये वापरले जाते आणि विशेषत: अद्वितीय पॉलिमर रचनांनी बनलेले असते. त्यांच्याकडे सर्व प्लास्टिकच्या थर्मल आणि रासायनिक प्रतिरोधक क्षमता सर्वाधिक आहेत.
- अनाकार घन: या प्लास्टिकची आण्विक रचना विस्कळीत असते आणि ते सामान्यतः पारदर्शक आणि ठिसूळ असतात. त्यांच्याकडे काचेचे संक्रमण तापमान कमी आहे आणि ते सामान्यतः पॅकेजिंग आणि मोल्ड केलेल्या वस्तूंमध्ये वापरले जातात.
- स्फटिकासारखे घन: या प्लॅस्टिकची एक क्रमबद्ध आण्विक रचना असते आणि ते सामान्यतः अपारदर्शक आणि टिकाऊ असतात. त्यांच्याकडे उच्च काचेचे संक्रमण तापमान असते आणि ते सामान्यतः धातूंशी स्पर्धा करणाऱ्या वस्तूंमध्ये वापरले जातात.
प्लास्टिकचे विविध प्रकार जाणून घ्या
कमोडिटी प्लॅस्टिक हे जगातील सर्वात जास्त वापरले जाणारे प्लास्टिक आहेत. ते त्यांच्या अष्टपैलुत्वासाठी ओळखले जातात आणि दररोजच्या उत्पादनांच्या विस्तृत श्रेणीमध्ये वापरले जातात. हे प्लॅस्टिक पॉलिमर मटेरिअलपासून बनवलेले असते आणि ते मुख्यतः सिंगल-यूज उत्पादने बनवण्यासाठी वापरले जातात. काही सामान्यतः वापरल्या जाणार्‍या कमोडिटी प्लास्टिकमध्ये हे समाविष्ट आहे:
- पॉलिथिलीन: हे थर्मोप्लास्टिक जगातील सर्वात जास्त विकले जाणारे प्लास्टिक आहे, ज्याचे उत्पादन दरवर्षी 100 दशलक्ष टनांपेक्षा जास्त होते. हे प्लास्टिकच्या पिशव्या, पाण्याच्या बाटल्या आणि अन्न पॅकेजिंगसह विविध उत्पादनांमध्ये वापरले जाते.
- पॉलीप्रॉपिलीन: हे पॉलीओलेफिन त्याच्या उच्च वितळण्याच्या बिंदूसाठी ओळखले जाते आणि सामान्यतः बांधकाम, इलेक्ट्रिकल आणि ऑटोमोटिव्ह अनुप्रयोगांमध्ये वापरले जाते. हे अन्न कंटेनर, भांडी आणि खेळण्यांसह विविध घरगुती उत्पादनांमध्ये देखील वापरले जाते.
- पॉलीस्टीरिन: हे कमोडिटी प्लास्टिक पॅकेजिंग, बांधकाम आणि अन्न सेवा यासह विविध अनुप्रयोगांमध्ये वापरले जाते. कॉफी कप आणि पॅकेजिंग मटेरियल यांसारखी फोम उत्पादने तयार करण्यासाठी देखील याचा वापर केला जातो.
अभियांत्रिकी प्लास्टिक: तांत्रिक अनुप्रयोगांसाठी उत्कृष्ट निवड
अभियांत्रिकी प्लास्टिक हे त्यांच्या तांत्रिक गुणधर्मांच्या दृष्टीने कमोडिटी प्लॅस्टिकपेक्षा एक पाऊल वरचे आहे. ते विविध ऍप्लिकेशन्समध्ये वापरले जातात ज्यांना उत्कृष्ट कार्यक्षमतेची आवश्यकता असते, जसे की वाहने आणि इलेक्ट्रॉनिक उपकरणांच्या बांधकामात. काही सामान्यतः वापरल्या जाणार्‍या अभियांत्रिकी प्लास्टिकमध्ये हे समाविष्ट आहे:
- Acrylonitrile Butadiene Styrene (ABS): हे थर्मोप्लास्टिक त्याच्या उच्च प्रभाव प्रतिरोधासाठी ओळखले जाते आणि सामान्यतः इलेक्ट्रॉनिक उपकरणे, ऑटोमोटिव्ह भाग आणि खेळण्यांच्या बांधकामात वापरले जाते.
- पॉली कार्बोनेट: हे अभियांत्रिकी प्लास्टिक त्याच्या उच्च सामर्थ्यासाठी ओळखले जाते आणि सामान्यतः लेन्स, वाहनांचे भाग आणि इलेक्ट्रॉनिक उपकरणांच्या बांधकामात वापरले जाते.
- Polyethylene Terephthalate (PET): हे थर्मोप्लास्टिक सामान्यतः बाटल्या आणि इतर अन्न पॅकेजिंग उत्पादनांच्या निर्मितीमध्ये वापरले जाते.
विशेष प्लास्टिक: पारंपारिक साहित्याचा पर्याय
स्पेशॅलिटी प्लॅस्टिक हे प्लॅस्टिकचे वैविध्यपूर्ण गट आहेत जे विविध प्रकारच्या अनुप्रयोगांमध्ये वापरले जातात. लाकूड आणि धातू यासारख्या पारंपारिक साहित्यापेक्षा त्यांना त्यांच्या अद्वितीय गुणधर्मांमुळे प्राधान्य दिले जाते. काही सामान्यतः वापरल्या जाणार्‍या विशेष प्लास्टिकमध्ये हे समाविष्ट आहे:
- पॉलीयुरेथेन: हे रासायनिकदृष्ट्या वैविध्यपूर्ण प्लास्टिक फोम उत्पादने, कोटिंग्ज आणि चिकटवता उत्पादनांसह विविध अनुप्रयोगांमध्ये वापरले जाते.
- पॉलीविनाइल क्लोराईड (PVC): हे प्लास्टिक सामान्यतः पाईप्स, इलेक्ट्रिकल केबल्स आणि फ्लोअरिंगच्या बांधकामात वापरले जाते.
- Acrylonitrile Butadiene Styrene (ABS) आणि पॉली कार्बोनेट मिश्रण: हे प्लास्टिक मिश्रण मजबूत, टिकाऊ आणि उष्णता-प्रतिरोधक सामग्री तयार करण्यासाठी ABS आणि पॉली कार्बोनेटचे गुणधर्म एकत्र करते. हे सामान्यतः इलेक्ट्रॉनिक उपकरण केस आणि ऑटोमोटिव्ह भागांच्या उत्पादनात वापरले जाते.
प्लॅस्टिक ओळखणे: प्लॅस्टिक ओळखीची मूलतत्त्वे
प्लास्टिक एका कोडद्वारे ओळखले जाते जे उत्पादनावरील एका लहान त्रिकोणामध्ये केंद्रित आहे. हा कोड उत्पादनामध्ये वापरलेल्या प्लास्टिकचा प्रकार ओळखण्यात मदत करतो आणि पुनर्वापराच्या प्रयत्नांना मदत करतो. येथे सात कोड आणि ते कव्हर केलेले प्लास्टिकचे प्रकार आहेत:
- कोड 1: पॉलिथिलीन टेरेफ्थालेट (PET)
- कोड 2: उच्च घनता पॉलीथिलीन (HDPE)
- कोड 3: पॉलीविनाइल क्लोराईड (PVC)
- कोड 4: लो-डेन्सिटी पॉलीथिलीन (LDPE)
- कोड 5: पॉलीप्रोपीलीन (PP)
- कोड 6: पॉलिस्टीरिन (PS)
- कोड 7: इतर प्लास्टिक (पॉली कार्बोनेट आणि ABS सारख्या विशेष प्लास्टिकचा समावेश आहे)
प्लास्टिक विलक्षण: प्लास्टिकसाठी अनुप्रयोगांची विस्तृत श्रेणी
प्लॅस्टिक ही जगातील सर्वात मोठी आणि सर्वात महत्त्वाची सामग्री आहे, ज्यात अनेक प्रकारच्या ऍप्लिकेशन्स आहेत जे आपल्या दैनंदिन जीवनाचा अविभाज्य घटक बनले आहेत. प्लास्टिक वापरण्याचे काही मार्ग येथे आहेत:
- पॅकेजिंग: प्लॅस्टिकचा वापर पॅकेजिंगमध्ये, अन्न कंटेनरपासून शिपिंग सामग्रीपर्यंत मोठ्या प्रमाणावर केला जातो. प्लॅस्टिकची टिकाऊपणा आणि लवचिकता त्यांना वाहतूक आणि स्टोरेज दरम्यान उत्पादनांचे संरक्षण करण्यासाठी आदर्श बनवते.
- कापड: प्लास्टिकपासून बनवलेले सिंथेटिक तंतू कपड्यांपासून ते अपहोल्स्ट्रीपर्यंत विविध प्रकारच्या कापडांमध्ये वापरले जातात. हे साहित्य हलके, मजबूत आणि झीज होण्यास प्रतिरोधक आहे.
- ग्राहकोपयोगी वस्तू: प्लॅस्टिकचा वापर खेळण्यांपासून ते स्वयंपाकघरातील उपकरणांपर्यंत अनेक प्रकारच्या उपभोग्य वस्तूंमध्ये केला जातो. प्लॅस्टिकची अष्टपैलुत्व उत्पादकांना अशी उत्पादने तयार करण्यास अनुमती देते जी कार्यशील आणि सौंदर्यदृष्ट्या आनंददायक दोन्ही आहेत.
वाहतूक आणि इलेक्ट्रॉनिक्स: मशीन आणि तंत्रज्ञानातील प्लास्टिक
वाहतूक आणि इलेक्ट्रॉनिक्स उद्योगांमध्ये प्लास्टिक देखील आवश्यक आहे, जेथे त्यांची अद्वितीय वैशिष्ट्ये त्यांना विविध अनुप्रयोगांसाठी आदर्श बनवतात:
- वाहतूक: प्लॅस्टिकचा वापर ऑटोमोटिव्ह आणि एरोस्पेस उद्योगांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर केला जातो, जेथे त्यांचे हलके आणि टिकाऊ गुणधर्म त्यांना कारच्या भागांपासून ते विमानाच्या घटकांपर्यंत सर्व गोष्टींमध्ये वापरण्यासाठी आदर्श बनवतात.
- इलेक्ट्रॉनिक्स: प्लॅस्टिकचा वापर स्मार्टफोनपासून कॉम्प्युटरपर्यंत विविध प्रकारच्या इलेक्ट्रॉनिक उपकरणांमध्ये केला जातो. प्लास्टिकचे इन्सुलेट गुणधर्म नाजूक इलेक्ट्रॉनिक घटकांचे नुकसान होण्यापासून संरक्षण करण्यासाठी त्यांना आदर्श बनवतात.
प्लास्टिकचे भविष्य: नवकल्पना आणि टिकाऊपणा
प्लॅस्टिकच्या पर्यावरणीय परिणामांबद्दल जग अधिक जागरूक होत असताना, शाश्वत पर्याय विकसित करण्यावर भर दिला जात आहे. प्लॅस्टिक उद्योग अधिक टिकाऊ भविष्य निर्माण करण्यासाठी कार्य करत असलेले काही मार्ग येथे आहेत:
- बायोप्लास्टिक्स: बायोप्लास्टिक्स कॉर्न स्टार्च आणि ऊस यांसारख्या नवीकरणीय संसाधनांपासून बनवले जातात आणि ते बायोडिग्रेडेबल किंवा कंपोस्टेबल असतात.
- पुनर्वापर: प्लॅस्टिकचे पुनर्वापर अधिकाधिक महत्त्वाचे बनत आहे, अनेक कंपन्या आणि सरकार पुनर्वापर अधिक कार्यक्षम आणि प्रभावी बनवण्यासाठी नवीन तंत्रज्ञानामध्ये गुंतवणूक करत आहेत.
- इनोव्हेशन: प्लास्टिक उद्योग सतत नवनवीन शोध घेत आहे, नवीन साहित्य आणि उत्पादन पद्धती सतत विकसित केल्या जात आहेत. या नवकल्पनांमुळे प्लॅस्टिकसाठी अधिक शाश्वत भविष्य निर्माण करण्यात मदत होत आहे.
प्लास्टिक आणि पर्यावरण: एक विषारी संबंध
प्लॅस्टिक हे उपयुक्त आणि बहुमुखी साहित्य असले तरी त्यात पर्यावरणाला हानी पोहोचवण्याची क्षमता आहे. प्लास्टिक प्रदूषणाची समस्या नवीन नाही आणि एक शतकाहून अधिक काळापासून शास्त्रज्ञ आणि पर्यावरणवाद्यांसाठी ही चिंता वाढली आहे. प्लास्टिक पर्यावरणाला हानी पोहोचवण्याचे काही मार्ग येथे आहेत:
- प्लास्टिक हे हानिकारक रसायने आणि phthalates आणि BPA सारख्या संयुगे वापरून तयार केले जाते जे पर्यावरणात प्रवेश करू शकतात आणि मानवी आरोग्यास हानी पोहोचवू शकतात.
- टाकून दिल्यास, प्लॅस्टिकचे विघटन होण्यास शेकडो वर्षे लागू शकतात, ज्यामुळे लँडफिल्स आणि महासागरांमध्ये प्लास्टिकचा कचरा जमा होतो.
- प्लॅस्टिक कचरा अधिवासांना हानी पोहोचवू शकतो आणि पर्यावरणातील बदलांशी जुळवून घेण्याची इकोसिस्टमची क्षमता कमी करू शकतो, ज्यामुळे लाखो लोकांचे जीवनमान, अन्न उत्पादन क्षमता आणि सामाजिक कल्याण यावर थेट परिणाम होतो.
- खेळणी, खाद्यपदार्थ पॅकेजिंग आणि पाण्याच्या बाटल्यांसारख्या प्लास्टिकपासून बनवलेल्या ग्राहक उत्पादनांमध्ये phthalates आणि BPA चे हानिकारक स्तर असू शकतात, ज्यामुळे कर्करोग, प्रजनन समस्या आणि विकासाच्या समस्या यासारख्या आरोग्य समस्या उद्भवू शकतात.
प्लास्टिक प्रदूषणाच्या समस्येवर संभाव्य उपाय
प्लॅस्टिक प्रदूषणाची समस्या जरी जबरदस्त वाटत असली तरी प्लॅस्टिकमुळे होणारी हानी कमी करण्यासाठी समाज कार्य करू शकतो. येथे काही संभाव्य उपाय आहेत:
- स्ट्रॉ, पिशव्या आणि भांडी यांसारख्या एकेरी वापराच्या प्लास्टिकचा वापर कमी करा.
- पुनर्वापराचे प्रयत्न वाढवा आणि बायोडिग्रेडेबल प्लास्टिकच्या वापराला प्रोत्साहन द्या.
- प्लास्टिकला शाश्वत पर्याय विकसित करण्यास प्रोत्साहन द्या.
- प्लॅस्टिक उत्पादनात हानिकारक रसायनांचा वापर मर्यादित करणारी धोरणे आणि नियमांचे समर्थन करा.
- प्लास्टिकच्या हानिकारक प्रभावांबद्दल ग्राहकांना शिक्षित करा आणि जबाबदार वापरास प्रोत्साहन द्या.
निष्कर्ष
प्लास्टिक ही मानवनिर्मित सामग्री आहे ज्याचा उपयोग विविध प्रकारची उत्पादने करण्यासाठी केला जातो. ते सिंथेटिक पॉलिमरपासून बनवलेले आहेत आणि पॅकेजिंगपासून ते बांधकामापर्यंत सर्व गोष्टींमध्ये वापरले जातात.
त्यामुळे प्लास्टिकला घाबरू नका! ते बर्‍याच गोष्टींसाठी उत्तम सामग्री आहेत आणि त्यात हानिकारक रसायने नसतात. फक्त धोक्यांची जाणीव ठेवा आणि त्यांचा अतिवापर करू नका.
मी Joost Nusselder आहे, Tools Doctor चा संस्थापक, कंटेंट मार्केटर आणि वडील. मला नवीन उपकरणे वापरून पहायला आवडते, आणि माझ्या टीमसोबत मी 2016 पासून सखोल ब्लॉग लेख तयार करत आहे जेणेकरून एकनिष्ठ वाचकांना टूल्स आणि क्राफ्टिंग टिपांसह मदत होईल.
